Sinds 2023 ben ik bloeddonateur bij Sanquin. Ik vind het namelijk belangrijk om vrijwilligerswerk te doen en mij in te zetten voor ons algemeen belang. Enige tijd geleden kwam mij echter de discussie over de salarissen van de top van Sanquin ter ore, wat mij in lichte gewetensnood bracht. Zie bijvoorbeeld dit bericht op het weblog Joop uit 2018, waar wordt verwezen naar een topsalaris van € 250.000 per jaar. En een vergelijkbaar bericht op NU.nl uit 2011. Ik besloot dit uit te zoeken en kwam tot de conclusie dat de oude salarissen tot stand waren gekomen in de periode voordat de WNT (Wet Normering Topinkomens) in haar huidige vorm in werking trad. Dit was voor mij in het bijzonder interessant omdat mijn collega’s in de directie waar ik nu werk bij het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties zich bezig houden met de WNT.

De feiten zijn op dit moment als volgt. De voorzitter van de Raad van Bestuur, Ivo van Schaik, verdiende € 222.999 volgens pagina 90 van het jaarverslag van Sanquin over 2023. Elders in het jaarverslag staat dat Sanquin 2.058 medewerkers in dienst heeft per 31-12-2023. Laten we dit vergelijken met de beloning van de voorzitter van de Raad van Bestuur van een groot ziekenhuis, het Haags Medisch Centrum bijvoorbeeld. Daar verdiende Ingrid Wolf € 223.000 volgens pagina 51 van het jaarverslag over 2023. Volgens hetzelfde jaarverslag waren 4.054 medewerkers in loondienst per 31-12-2023. Waar de € 1 verschil vandaan komt weet ik niet, maar dat de salarissen identiek zijn is verklaarbaar omdat zowel Sanquin als het HMC beide zijn ingedeeld in klasse V van de WNT-normen voor zorginstellingen. De WNT (Wet Normering Topinkomens) bepaalt de regels voor topinkomens in de publieke sector. De klasse “wordt bepaald door onder meer de omzet, omvang en kennisintensiteit van de organisatie.” Er wordt verwezen naar een handreiking die de uitlegt wat de criteria zijn om de klasse vast te stellen.

Ik vind het dubieus dat Sanquin in dezelfde klasse valt als een ziekenhuis dat twee keer zo groot is en met veel meer complexiteit te maken heeft, maar vind de regels verder logisch. Het hangt er vooral van af waarmee wij vergelijken. De minister-president en ministers verdienen € 205.991 in 2025 terwijl zij een veel zwaardere baan hebben en in theorie op ieder moment de laan kunnen worden uitgestuurd door de Tweede Kamer. Ik kan het weten als ambtenaar in dienst bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Anderzijds verdienen de medisch specialisten (die vooral bij ziekenhuizen werken en minder of niet bij Sanquin) bijvoorbeeld gemiddeld € 166.700 als zij in loondienst zijn volgens de cijfers van het CBS. In dat opzicht vind ik de salarissen van de voorzitters van de Raad van Bestuur wel gepast, aangezien hun functie meer verantwoordelijkheden heeft dan die van medisch specialisten. Je zou dan kunnen denken dat ministers te weinig verdienen, maar het lijkt mij niet nodig dat hun salaris wordt verhoogd. Zo lang de PVV buiten het kabinet bleef was er immers geen probleem met vinden van capabele bewindslieden.

Mijn conclusie is dat ik met een gerust gemoed kan blijven doorgaan met het doneren van bloed. Als ik wel reden had om aanstoot te nemen aan de bezoldiging van de top had ik mijn bijdrage heroverwogen.

Tijdens de campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen verkiezingen op komende 22 november is Frans Timmermans een van de lijsttrekkers die de meeste kritiek en haat over zich heen krijgt. Ik heb zelf ook mijn bedenkingen bij Frans Timmermans, maar ik acht hem de meest geschikte kandidaten om minister-president te worden. Laten we de kritiek eens evalueren.

Wat aan Timmermans blijft plakken is zijn optreden inzake de aanslag op de vlucht MH17. In zijn beroemde toespraak in de VN Veiligheidsraad op dinsdag 22 juli 2014 vroeg Timmermans zich af of de passagiers zich bewust waren van hun naderende dood en wat zij in de laatste minuten van hun leven deden. In een interview met Jeroen Pauw op 8 oktober 2014 vertelde hij dat er een passagier was gevonden met een zuurstofmasker op zijn mond. Hij uitte het vermoedde dat de passagier nog in staat was om het masker over zijn mond te trekken toen de ramp zich voltrok. Omdat dit voor de nabestaanden nieuwe informatie was publiceerde het Openbaar Ministerie de volgende dag een persbericht waarin werd bevestigd dat deze passagier inderdaad was gevonden, maar dat het zuurstofmasker om zijn nek hing. De nabestaanden waren daar nog niet over geïnformeerd omdat het een passagier betrof die niet de Nederlandse nationaliteit had. Daarnaast was het onderzoek nog gaande en wilde het OM nog geen conclusies trekken. Op diezelfde dag bood Timmermans zijn excuses aan voor de uitspraak.

Toen duidelijk werd dat Frans Timmermans de lijsttrekker van PvdA-GroenLinks werd was dat reden voor Jeroen Pauw om Timmermans uit te maken voor een leugenaar. Met steun van Fidan Ekiz, die hem een ijdele narcist noemde. Dit gaat mij veel te ver; tijdens de de toespraak in de VN Veiligheidsraad sprak Timmermans over de laatste momenten van de passagiers in de vragende vorm en sloot hij die passage af met de woorden ‘we will never know’. En inzake het zuurstofmasker heeft Timmermans echt zijn excuses aangeboden. Waarom zijn deze twee journalisten er dan zo op gebrand om Timmermans een trap na te geven en kunnen zij zijn excuses niet accepteren? Het lijkt alsof zij en anderen alles wat Timmermans zegt of doet in de meest negatieve zijn willen interpreteren. Ik ben er zelf van overtuigd dat Timmermans zijn best heeft gedaan voor de slachtoffers van MH17 en hun nabestaanden. Ik zie in de toespraak van Frans Timmermans alleen maar oprechtheid.

Dan de wachtgeldkwestie. Frans Timmermans nam ontslag als Eurocommissaris om lijsttrekker van de PvdA-GroenLinks te worden. Hij maakt daarbij gebruik van zijn recht op wachtgeld bij de Europese Commissie. Zijn salaris bedroeg als Eurocommissaris ruim drie ton. Omdat hij negen jaar voor de Europese Commissie heeft gewerkt ontvangt hij dat salaris als wachtgeld voor negen maanden. Ook als hij straks Tweede Kamerlid wordt blijft hij recht houden op wachtgeld, al wordt het dan in mindering gebracht op zijn nieuwe salaris. Timmermans zou echter afzien van wachtgeld zodra hij wordt beëdigd als Tweede Kamerlid. De uitleg die Timmermans aan De Telegraaf gaf is dat hij dat wachtgeld nodig heeft omdat hij een gezin heeft, huur moet betalen en andere dingen moet betalen. In de Nieuwe Revu geeft hij volgens mij een sterker argument, namelijk dat hij als Eurocommissaris gedwongen was om ontslag te nemen indien hij lijsttrekker wilde worden en dat de andere lijsttrekkers ook campagne voeren op hun salaris als Tweede Kamerlid of als als minister.

Ik vind het merkwaardig dat Timmermans dat wachtgeld nodig zou hebben om zijn huur en andere zaken te betalen als hij in het verleden zoveel heeft verdiend als Eurocommissaris. Naar eigen zeggen heeft hij echter geen miljoen op de bank en denkt hij daarom geen miljonair te zijn, ondanks dat zijn vermogen de miljoen overstijgt. Hij vertelt er immers ook bij dat hij recent een groot rijtjeshuis in Maastricht gekocht voor een miljoen euro, met hypotheek. Misschien heeft Timmermans veel weggeven aan goede doelen, maar dan had ik verwacht dat hij dat verteld zou hebben. Ik kan dan niet ontsnappen aan de indruk dat Timmermans niet goed met geld kan omgaan, of het nu waar is of niet. Daar komt bij dat hij zichzelf politiek kwetsbaar heeft gemaakt met zijn keuze om van de wachtgeldregeling gebruik te maken. Zo heeft Wilders Timmermans eerst via Jesse Klaver in de Tweede Kamer aangevallen op zijn wachtgeld en vervolgens nog eens tijdens het debat op SBS6. Wilders wekt daarbij meer sympathie op dan Klaver of Timmermans, vooral ook omdat benadrukt wordt dat Timmermans zelf voor ontslag koos. Zoals in HP/De Tijd is geschreven is dit inderdaad een dure fout, die desnoods voorkomen had kunnen worden door Timmermans te betalen uit de partijkas van de PvdA en GroenLinks.

De grote kanttekening die bij dit alles gemaakt moet worden is dat de plannen van PvdA-GroenLinks zorgen voor een veel forsere reductie van de bevolking die onder de armoedegrens moet leven dan bijvoorbeeld de VVD. Volgens de doorrekening van het Centraal Planbureau (zie pagina 15) leiden de plannen van de VVD tot 5,3% van bevolking onder de armoedegrens, tegen 3% bij de PvdA. De ChristenUnie reduceert armoede het sterkst met 2,5%. En de PVV van Wilders dan? Wilders is te laf om zijn plannen door te laten rekenen. Degenen die een hekel hebben aan Frans Timmermans omdat hij wachtgeld int en reductie van armoede belangrijk vinden zouden dus twee keer moeten nadenken voordat zij Timmermans afschrijven.

Naast de wachtgeldregeling ervaar ik het loslaten van de doelstelling om in 2030 de stikstofuitstoot te halveren als een blunder van Timmermans. Het handhaven van 2030 als doel was zo opgenomen in het verkiezingsprogramma van PvdA-GroenLinks, wat is vastgesteld door de algemene ledenvergadering. In hoeverre de wensen uit het verkiezingsprogramma worden gerealiseerd moet blijken uit de onderhandelingen tijdens de kabinetsformatie. Op dat moment hebben de lijsttrekkers en onderhandelaars van de partijen uiteraard de ruimte om sommige punten uit het programma te laten vallen om tot afspraken met andere partijen te komen. Maar als Timmermans al afwijkt van het programma voordat de onderhandelingen beginnen is dat een middelvinger naar algemene ledenvergadering. Daarnaast is het vanuit het oogpunt van die komende onderhandelingen onverstandig om al een concessie te doen voordat de onderhandelingen beginnen. Als het tijdens de onderhandelingen was gedaan had het wellicht uitgeruild kunnen worden tegen een concessie van andere partijen. Ik vergeef Timmermans dit echter omdat 2030 eigenlijk toch al niet meer realistisch is en bijna iedereen al uitgaat van 2035. Alleen D66 blijft 2030 hanteren en de Partij voor de Dieren is nog ambitieuzer.

Nu we de kritiek hebben besproken moeten we vooral ook kijken naar de merites van Timmermans. Want als Eurocommissaris was hij verantwoordelijk voor de totstandkoming van de ambitieuze Green Deal die ons continent in 2050 klimaatneutraal moet maken. De natuurherstelwet, hoewel fel bevochten en afgezwakt, is ook van zijn hand. Wat mij betreft zijn deze prestaties zo groots dat ik niet meer dan deze twee voorbeelden hoef te noemen om de competentie van Timmermans duidelijk te maken. Wat je ook persoonlijk over hem denkt, Timmermans is een capabel bestuurder die in zijn negen jaar als Eurocommissaris heeft geleverd. Ons land is ongetwijfeld het beste gediend met deze man als minister-president.

‘Doorwerking’ is het meest gebruikte woord dat in bijna ieder nieuwsbericht over het slavernijverleden terug komt. De slavernijexcuuslobby gebruikt het om aan te geven dat de slavernij van hun Afrikaanse voorouders nog steeds gevolgen heeft voor hun nazaten in het heden. Meer recent lijkt zelfs de Stichting Nationaal Heksenmonument te willen meeliften op dit concept van doorwerking. Volgens deze stichting heeft de vervolging van heksen eeuwen geleden consequenties voor hoe vrouwen van nu worden gezien en hoe zij zichzelf zien.

Hoewel de heksen al snel met een korrel zout worden genomen, wordt de redenering van de excuuslobby serieus genomen. Onze bewindslieden zoals Mark Rutte en Robbert Dijkgraaf (minister van OCW) hebben zich het woord ook eigen gemaakt en gebruiken het gretig in hun toespraken en media-optredens. Maar ik ben in zijn geheel niet overtuigd van de doorwerking van het slavernijverleden in het heden.

Wat houdt die doorwerking nu precies in? In een toespraak van Mark Rutte staat dat doorwerking zich uit in racistische stereotypen, discriminerende patronen van uitsluiting en sociale ongelijkheid. Robbert Dijkgraaf noemt discriminatie in de toeslagenaffaire, in het onderwijs, door de politie en onze algoritmes als symptomen van doorwerken. In een interview geeft Linda Nooitmeer, voorzitter van het Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden en erfenis (NiNsee), een vergelijkbare lezing. Het zou gaan om “racisme en uitsluitingsmechanismen op de arbeidsmarkt, in de woningmarkt en in het onderwijs”.

Hoe de oorzaak-gevolgrelatie van het slavernijverleden naar racisme en sociale ongelijkheid nu precies werkt kan ik echter moeilijk achterhalen. In de uitzending van Nieuwsuur van 1 juli legt Linda Nooitmeer uit dat de autochtone Nederlander van nu de slechte beeldvorming over Afrikaanse slaven van hun voorouders hebben geërfd. Ik heb gezocht naar wetenschappelijke studies die dit kunnen bewijzen, maar ik heb ik niets kunnen vinden.

Ik kwam eerst bij dit interview terecht met een antropoloog van de Vrije Universiteit Amsterdam, die stelt dat er studies zijn gedaan die duidelijk maken dat er intergenerationele overdracht bestaat. Welke studies maakt hij niet duidelijk, maar ik zocht zelf verder. Deze studie (hier zonder betaalmuur) naar intergenerationele overdracht in de Verenigde Staten gaat over menselijk kapitaal, zoals onderwijs, afwezige vaders en werk. Deze studie vergeleek nazaten van slaven en nazaten van vrije zwarte mensen en vond dat er na ongeveer twee generaties geen verschil meer is tussen de twee groepen. In meer brede zin lijken studies naar de biologische overdraagbaarheid van trauma nog controversiëel te zijn.

Ik heb dan ook de indruk dat de onderbuikgevoelens van de excuuslobby ten grondslag liggen aan het discours over de doorwerking van het slavernijverleden. Omdat zij graag geloven dat het waar is bazuinen zij dat rond en gaan anderen denken dat het waar is. Wensdenken in optima forma, zonder dat er gekeken wordt naar bewijs voor de stelling dat doorwerking 150 jaar na de afschaffing van de slavernij nog bestaat.

Graag wijs ik op de data die het Centraal Planbureau heeft verzameld over inkomensverschillen naar migratieachtergrond. Inkomensverschillen zeggen niet alles, maar ze zijn wel een indicator van de gevolgen van het racisme waar onze regering en de excuuslobby op wijst. Denk bijvoorbeeld aan het racisme in het onderwijs en de arbeidsmarkt. Het onderzoek wijst uit dat Nederlanders met een Surinaamse en Antilliaanse achtergrond respectievelijk 16% tot 21% minder verdienen dan autochtone Nederlanders. Voor Nederlanders met een Turkse en Marokkaanse achtergrond bedraagt het verschil echter respectievelijk 26% en 31%. De ironie is dat Marokko en Turkije in het verleden ook veel slaven hielden, waaronder ook Nederlandse. Als slavernij echt nog steeds doorwerkte had ik tenminste verwacht dat Surinaamse en Antilliaanse Nederlanders lagere inkomens hadden dan Turkse en Marokkaanse Nederlanders.

Naast inkomensverschillen zie ik ook op andere manieren dat groepen die geen nazaten zijn van slaven in dezelfde mate of soms zelfs harder worden getroffen door racisme dan groepen die dat wel zijn. Zo heeft Geert Wilders het vooral gemunt op Marokkanen, andere moslims en Polen, maar heb ik hem nooit gehoord over Surinamers en Antillianen. Ook in landen die nooit in Afrikaanse slaven hebben gehandeld, zoals bijvoorbeeld Rusland, is er veel racisme jegens mensen van Afrikaanse afkomst.

Racisme is wijdverbreid en bestaat nog steeds, dat ben ik met de excuuslobby eens. Maar zij gaan voorbij aan een mogelijke andere oorzaak van racisme en ongelijkheid, die zowel nazaten van slaven als andere minderheden treft: xenofobie. Xenofobie is volgens sommige wetenschappers evolutionair ingebakken in de mens. Op basis van de uiteenzetting van onderzoek en feiten hier denk ik dat het plausibel is dat de effecten van slavernij doorwerkten in de nazaten van slaven tot twee generaties, maar ik zie geen bewijs dat dit nu nog steeds zo is. Ordinaire angst of zelfs haat voor vreemdelingen is de meer simpele en aannemelijke uitleg voor het racisme en de ongelijkheid die de nazaten van slaven treft.

In de uitzending van Nieuwsuur suggereerde Linda Nooitmeer dat de nazaten van slaven gecompenseerd zouden worden met studiebeurzen. Dat is niet alleen het bestrijden van racisme met racisme (al zouden anderen dit positieve discriminatie noemen), maar het is vooral ook oneerlijk. Oneerlijk voor de groep Nederlanders met een Turkse en Marokkaanse achtergrond en al helemaal voor vluchtelingen die het nog slechter hebben. Ik hoop dat onze regering dat ook inziet en zich geen rad voor de ogen laat draaien door de excuuslobby.

Nadat de regering in december vorig jaar excuses aanbood voor de slavernij heeft de koning dat nu ook gedaan. Op 1 juli maakte de koning excuses en vroeg om vergiffenis tijdens Keti Koti, de jaarlijkse herdenking van de slavernij. Dit was reden voor Nieuwsuur om een groot deel van de uitzending aan het onderwerp te besteden.

In deze uitzending kreeg Linda Nooitmeer, bestuursvoorzitter van het Nationaal Instituut Nederlands Slavernijverleden en Erfenis (NiNsee), de halve zendtijd ruim baan om te vertellen waarom deze excuses nodig waren. Presentator Mariëlle Tweebeeke stelde een enkele kritische vraag, maar echt tegengas was er niet. De enige andere gast aan tafel was minister Dijkgraaf van het Ministerie van OCW, welke het NiNsee financiert. Het was al duidelijk dat dit kabinet aan de leiband loopt van de slavernijexcuuslobby.

Dit past in een patroon dat ik zie: de excuuslobby krijgt in op de publieke omroep en in de kwaliteitskranten altijd onverdeeld de aandacht en het ontbreekt aan andere meningen. Die diversiteit aan meningen waar goede journalistiek aan hoort te voldoen mis ik. Waarom kan er geen rechtse politicus worden uitgenodigd om weerwoord te bieden tegen de excuuslobby? Ik krijg door alle overmatige aandacht voor de slavernij en voorstanders van excuses bijna het idee dat ik de enige ben die hier op tegen is. Ik denk echter dat er een stille meerderheid van autochtone Nederlanders is die hier niets van moet hebben.

Slavernij was en is uiteraard bijzonder immoreel. De voorouders van Nederlanders met een Afrikaanse achtergrond is immens leed aangedaan. Het is waar dat de Nederlandse staat de handel in Afrikaanse slaven stimuleerde en verantwoordelijk is. Het lijkt mij ook correct dat het Nederlandse volk, sommigen zeer direct en een groter deel meer indirect, heeft geprofiteerd van die slavenhandel. Tot zover zit ik op dezelfde golflengte als de excuuslobby. Maar daarna scheiden onze wegen op het punt van excuses en financiële compensatie voor dit slavernijverleden. Ik denk ondanks al deze bovenstaande inzichten dat excuses niet gerechtvaardigd zijn.

De weerstand tegen excuses is alleen maar toegenomen sinds de excuses van vorig jaar gepaard gingen met € 200 miljoen. Dit bedrag zal ook nog eens op een weinig transparante manier verdeeld worden. Mijn probleem hiermee is dat dit ons belastinggeld is en dat dit maar één keer kan worden uitgegeven. Dit geld had ook besteed kunnen worden aan wapens voor Oekraïne of het verlagen van ons begrotingstekort van 3%.

Ik heb al eerder geschreven over waarom ik excuses voor de slavernij onwenselijk vond en denk daar nog steeds hetzelfde over. Het Romeinse Rijk heeft slaven uit wat toen ons land was verhandeld. Noord-Afrikaanse landen hebben in de zestiende en zeventiende eeuw Nederlanders ontvoerd en als slaaf gehouden. Napoleon stuurde in 1812 tienduizenden Nederlanders als dienstplichtigen naar Rusland, waar de meesten van hen stierven. Die dienstplicht kan ook gezien worden als een vorm van slavernij omdat deze werd opgelegd door de Franse bezetter. Ieder volk heeft ooit wel aan de foute kant van de geschiedenis gestaan en geprofiteerd van de uitbuiting van andere volkeren.

Voor de nazaten van deze groepen Nederlanders ligt deze geschiedenis zo ver in het verleden dat zij dit onrecht niet meer als een last ervaren. Zij ijveren ook niet voor excuses en geld van Italië, Algerije en Frankrijk voor het leed dat hun voorouders is aangedaan. Ik raad de nazaten van Afrikaanse slaven aan om hun geschiedenis op dezelfde wijze te relativeren. Als zij dat toch willen volhouden, vraag ik hen wel om consequent te zijn. Zij zouden dan ook excuses en geld moeten eisen van een aantal landen in West-Afrika. De Nederlandse slavenhandelaren waren immers afhankelijk van lokale leveranciers in Afrika voor het aanbod van slaven.

We weten dat onze minister-president Mark Rutte in 2020 nog een tegenstander van excuses was. Het feit dat hij vorig jaar tot een ander inzicht kwam en de excessieve aandacht voor het slavernijverleden illustreert het succes waarmee de excuuslobby de publieke opinie weet te vormen. Daar complimenteer ik hen voor. Toch blijf ik denken dat de excuses zijn ingegeven door het principe van wie het hardst schreeuwt, krijgt het meest. Ik kan namelijk nog steeds geen rechtvaardiging voor de slavernijexcuses bedenken.

Ondertussen heeft deze regering wel een gevaarlijk precedent geschapen. Voorheen waren excuses en financiële compensatie alleen voorbehouden aan slachtoffers en hun directe nazaten die daadwerkelijk hebben geleden. Bijvoorbeeld in de zaken van de Nederlandse oorlogsmisdaden in Rawagede en Zuid-Sulawesi tijdens Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog. Het enige wat ik van de slavernijexcuuslobby heb gehoord is van het kaliber ‘ik had een grootouder die ooit van van zijn of haar grootouder verhalen over de slavernij had gehoord’. Niemand die nu nog leeft heeft zelf ervaring met de slavernij gehad en hun grootouders ook niet. Met deze excuses voor de slavernij staat de deur open voor iedereen met verre voorouders die onrecht zijn aangedaan en zich als slachtoffer ziet. De heksen hebben zich al aangediend als de volgende groep en willen belastinggeld voor een Nationaal Heksenmonument.

Ten slotte is er, naast de discussie over de excuses, nog een discussie gaande over de compensatie van de nazaten van slaven voor de door hen geleden schade. De centrale kwestie in deze discussie is de manier waarop slavernij zou doorwerken in het heden. Omdat ik daar in detail op in wil gaan zal ik daar een apart bericht op mijn weblog aan wijden. Daarna hoop ik dat we snel verlost zijn van de overdreven aandacht voor het slavernijverleden.

Ik fronste mijn wenkbrauwen toen ik zag dat Mei-Li Vos op 1 december 2022 opnieuw werd voorgedragen als kandidaat fractievoorzitter van de PvdA in de Eerste Kamer. Deze voordracht werd goedgekeurd door de leden van de PvdA. De verkiezing van de Eerste Kamerleden moet nog plaats vinden op 30 mei, maar dat is een formaliteit. Mei-Li Vos zal dus opnieuw fractievoorzitter worden, terwijl zij verantwoordelijk is voor de blamage inzake het goedkeuren van het CETA-verdrag op 12 juli 2022. De PvdA Tweede Kamerfractie en de leden van de partij waren namelijk tegen goedkeuring. De Eerste Kamerfractie van GroenLinks, waar de PvdA Eerste Kamerfractie mee wil fuseren, stemde ook tegen. In de Eerste Kamer leverde de GroenLinks fractie kritiek op de PvdA-fractie tijdens de stemming, maar daar bleef het bij. Wat volgde was een oorverdovende stilte bij beide partijen over het meningsverschil, alsof beiden probeerden te vermijden dat dit de voorgenomen fusie zou dwarsbomen.

Ik heb eerder over CETA geschreven. In principe ben ik niet tegen een handelsverdrag met Canada, maar heb ik een probleem met het Investment Court System (ICS). Dit is een parallel rechtssysteem dat alleen voor investeerders, m.a.w. bedrijven, toegankelijk is. Dit is raar, omdat het normale rechtssysteem binnen de EU en Canada prima functioneert. Waarom ICS een slecht idee is werd door juridische experts al eerder goed uitgelegd. Aan de vooravond van de stemming in de Eerste Kamer hebben vier PvdA-leden met expertise vergelijkbare kritiek geleverd en hun Eerste Kamer fractie opgeroepen om tegen te stemmen. Net als vele anderen. De Eerste Kamer fractie onder leiding van Mei-Li Vos heeft het allemaal in de wind geslagen en toch voorgestemd. Je kan wel beweren dat de Eerste Kamerfractie een eigen afweging maakt, maar als zowel de Tweede Kamerfractie, de leden en beide fracties van GroenLinks tegen waren heb je de partij voor schut gezet. Het partijbestuur van de PvdA had ze nog onder druk kunnen zetten door te dreigen dat de Eerste Kamerfractie naar een nieuwe termijn kon fluiten als ze zouden instemmen. De leden hadden de voordracht voor een nieuwe termijn van de Eerste Kamerleden kunnen torpederen. Ze hebben niets gedaan en waren onverschillig. Het maakt mij kwaad en veel minder enthousiast voor de komende fusie.

De Eerste Kamerfractie van de PvdA schreef een opinie om uit te leggen waarom zij toch voor zouden stemmen. Het argument dat het versterken met de band met Canada goed is vanwege de oorlog in Oekraïne vind ik zwak. Het is geen excuses om een slecht verdrag aan te nemen vanwege die oorlog, er is immers geen grote haast. Als CETA zou worden afgekeurd zou het voor de hand liggen dat er een nieuw handelsverdrag kan worden opgesteld zonder ICS en andere controversiële bepalingen. Als tegemoet wordt gekomen aan de kritiek op het verdrag is er meer draagvlak en een grotere kans dat een aangepast verdrag wel wordt aangenomen. Ik ben niet goed genoeg ingevoerd om de andere argumenten te analyseren, maar ik krijg de indruk dat de Eerste Kamerfractie zich heeft laten inpalmen met allerlei slappe toezeggingen die niet juridisch afdwingbaar zijn. Ik heb meer vertrouwen in alle juristen die zeggen dat het niet deugt dan het Eerste Kamerlid Ruud Koole, een politicoloog, die zegt dat het wel meevalt.

Anderzijds is er natuurlijk ook iets voor te zeggen dat de PvdA niet wil dwarsliggen als zoveel andere lidstaten en het Europees Parlement al wel hebben ingestemd met het verdrag. Dat is de strekking van een redactioneel commentaar in de Volkskrant. Want laten we eerlijk zijn, het is een immens traag proces om dit verdrag te ratificeren. Het Europees Parlement keurde het verdrag op 15 februari 2017 goed. CETA wordt nu voorlopig toegepast, zonder de investeringsbescherming van het ICS, terwijl verschillende EU-lidstaten het verdrag nog moeten ratificeren. Het zou beter zijn als de EU efficiënter werkt en instemming van het Europees Parlement voldoende is om een handelsverdrag actief te maken. In het geval van CETA zouden we dan teleurgesteld zijn, maar dan zou het Europees Parlement wel meer voorstellen en serieuzer worden gevolgd door de kiezers. Als de PvdA Eerste Kamerfractie nou had erkend dat ze ontevreden waren met het verdrag, maar toch voor stemden omdat ze de consensus en efficiënte besluitvorming belangrijk vonden, had ik nog enigszins vrede kunnen hebben met hun besluit. Maar met zoveel zwakke argumenten heb ik dat niet, nu heeft de PvdA Eerste Kamerfractie vooral laten zien dat ze naïeve slappelingen zijn die zich hebben laten inpakken door lobbyisten en het kabinet.

Er is nog steeds een kans dat CETA afgeschoten kan worden omdat meerdere EU-lidstaten, waaronder Frankrijk en Italië, nog moeten ratificeren. Mocht CETA uiteindelijk toch doorgang vinden, dan durf ik te wedden dat we hier spijt van krijgen. Het kabinet kondigde op 18 oktober 2022 aan dat Nederland juist uit het Energy Charter Treaty stapt omdat energiebedrijven het verdrag misbruiken door hoge schadeclaims in te dienen bij aangesloten staten. De politiek lijkt dus niet te leren van eerder gemaakte fouten.

De ongelofelijke verdorvenheid van het Russische leger kent geen grenzen. Vorig jaar was ik geschokt toen ik las dat een Holocaustoverlevende was gedood tijdens de beschieting van Charkiv in maart. Ik was kwaad toen ik las over het bloedbad van Boetsja in april. Maar ik werd werkelijk woedend toen ik las over de dood van Serhii, een pasgeborene van twee dagen oud die overleed door de inslag van een Russische kruisraket op een ziekenhuis in Vilniansk in november.

Het vermoorden van pasgeborenen en babies is een ondenkbare misdaad sinds het bloedbad van Bethlehem twee milennia geleden. Terwijl de meeste historici die gebeurtenis nu als een mythe beschouwen doet het Russische leger dit structureel en opzettelijk in Oekraïne. Serhii was niet de eerste en zal waarschijnlijk ook niet de laatste zijn.

Wat dit speciaal voor mij maakt is het verhaal over Serhii’s dood in de Washington Post (zie de verwijzing hierboven). Ik raak gewend aan de kortere verhalen over Oekraïense slachtoffers, maar de details in dit verhaal maakten het persoonlijk en hebben mij hard geraakt. In tegenstelling tot de volwassenen die werden vermoord in Boetsja was Serhii niet in staat om op te groeien en te genieten van het leven. Hij heeft nooit de mogelijkheid gehad om met zijn vrienden te spelen of van een vakantie met zijn familie te genieten. Dit alles is hem ontzegt door het Russische leger.

Wat voor zieke geest is er voor nodig om met opzet ziekenhuizen te bestoken met kruisraketten, met de kennis dat pasgeborenen dan kunnen sterven? Aan de top van de commandostructuur staat Vladimir Poetin, een man die zelf twee dochters heeft. Lager in de commandostructuur staan de ‘remote control killers’, de militaire technici die de vliegroute van de kruisraketten berekenen die op Oekraïne worden afgeschoten. Bellingcat onderzocht hen en publiceerde een verhaal met foto’s die ze op de sociale media van deze mensen vonden. Als we goed kijken zien we twee technici die gewone vaders lijken met kleine kinderen. Poetin mag volgens sommige psychologen dan een psychopaat zijn, maar ik heb moeite om te begrijpen waarom deze technici geen moeite hebben met het vernietigen van ziekenhuizen.

Uiteindelijk draait het dan om de eeuwenoude vraag waarom mensen slecht zijn. Toen ik zocht naar antwoorden vond ik de uitleg van de beroemde sociaal psycholoog Roy F. Baumeister de meest interessante. Hij wijst het concept van pure kwaadaardigheid af omdat hij denkt dat slechte daden worden veroorzaakt door vele complexe factoren.

Als ik Baumeister’s uitleg toepas op deze casussen dan zal Poetin waarschijnlijk zijn handelen niet eens als slecht beschouwen. In zijn optiek bedreigt het Westen hem, met haar uitbreiding van de NAVO en de inbreuk op de Russische invloedssfeer. Hij beweert constant dat Rusland het slachtoffer is van Westerse vijandigheid en zich daarom moet verdedigen. Zijn ego werd gekrenkt door het uiteenvallen van de Sovjetunie, dus voelt hij dat zijn missie om ‘het rijk van Peter de Grote te herstellen’ gerechtvaardigd is. De technici delen deze ideologische motivatie waarschijnlijk niet en hebben meer alledaagse redenen. Zij willen gewoon hun salaris verdienen en hun baan niet verliezen. Zij kunnen zich verstoppen achter de ‘orders van boven’ verdediging en werken op grote afstand van de gruwelen van het slagveld in Oekraïne. Ze kunnen zichzelf misleiden door het feit dat ze kleine raderen zijn in de Russische oorlogsmachine en dat iemand anders op de knop duwt om de kruisraket daadwerkelijk te lanceren. Door alle staatspropaganda in Rusland zullen ze wellicht niet eens meekrijgen wat voor lijden ze aanrichten.

Maar vergis je niet, ondanks mijn poging om de kwaadaardigheid van het Russische leger te begrijpen heb ik absoluut geen medelijden met hen. Er is geen excuus voor het doden van pasgeborenen, andere oorlogsmisdaden en het beginnen van veroveringsoorlogen. Poetin, zijn handlangers en het Russische leger doen het werk van de duivel. Ze zijn ongedierte dat verwijderd moet worden van de Oekraïense bodem.

Het is hoopgevend dat er nog steeds hard wordt gewerkt aan dit verwijderingsproces sinds ik voor het laatst schreef over de Russisch-Oekraïense Oorlog. Oekraïense tegenaanvallen waren succesvol terwijl de Russen fouten bleven maken en slecht bleken te leren van de geschiedenis. De campagne om de Oekraïense moraal te breken door civiele en energie-infrastructuur te vernietigen faalde, net als de Blitz tijdens de Tweede Wereldoorlog. Rusland incasseert zeer veel doden tijdens de langzame verovering van het strategisch onbelangrijke Bachmoet, vergelijkbaar met de Duitse obsessie voor Stalingrad tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Als Rusland door blijft gaan in deze onsuccesvolle oorlog zou haar huidige regime zich wel eens omvergeworpen zien worden zoals de Russische Voorlopige Regering tijdens de Februarirevolutie van 1917. Rusland’s tegenslagen tijdens de Eerste Wereldoorlog waren een belangrijke oorzaak van die revolutie. De geschiedenis leert ons dat zelfs kleine gebeurtenissen grote effecten kunnen hebben. Zelfs wanneer dictators hun greep op macht veilig achten, kunnen zij nog steeds op verrassende wijze afgezet en geëxecuteerd worden, zoals Ceaușescu tijdens de Roemeense Revolutie. Één complot of één fout kan genoeg zijn voor een nieuwe Russische Revolutie.

Tegelijkertijd voel ik schaamte voor het privilege dat ik hier in Nederland in vrede leef terwijl Oekraïners van mijn leeftijd met de Russen vechten aan het front. Als ik geen verplichtingen had jegens mijn gezin en werk hier was ik wellicht verleid om mijzelf aan te sluiten bij het Oekraïense leger. In mijn omstandigheden besloot ik om simpelweg te doneren aan het Oekraïense leger via de Nationale Bank van Oekraïene vorig jaar. Ik hoop dat mijn lezers dat ook doen. Begrijp dat zelfs de kleinste donatie kan helpen. Ik ben van plan om dit jaar een tweede keer te doneren.

Hoewel de steun van de Westerse staten voor Oekraïne bemoedigend is denk ik nog steeds dat er meer gedaan kan worden. De huidige leveranties van Leopard 2 tanks lijken weinig voor te stellen vergeleken met het aantal actieve tanks in Europese legers. Het is niet alsof Europeanen deze tanks zelf nodig hebben, dus het is teleurstellend dat er slappe excuses worden gemaakt om ze niet naar Oekraïne te sturen. Griekenland bezit bijvoorbeeld het grootste aantal Leopards in Europa, honderden, maar weigerde er ook maar één naar Oekraïne te sturen. Het excuses is dat het deze tanks nodig heeft voor haar eigen verdediging, terwijl het tegelijkertijd beweert dat het niet bezorgd is over mogelijk conflict met Turkije. Alsof een conflict tussen deze beide NAVO-leden ook maar enigszins waarschijnlijk was, zelfs met hun slechte relaties. Ik hoop dat deze oorlog snel eindigt met een Oekraïense overwinning, maar deze terughoudendheid van haar bondgenoten om zich volledig toe te wijden aan steun is frustrerend en kost Oekraïense levens.

Tenslotte is er nog een kwestie die ik moet bespreken. Laten we Rusland zo compleet mogelijk uitsluiten van de internationale gemeenschap. Dat is inclusief Russische sporters. Een compromis dat hen toestaat om deel te nemen onder neutrale vlag mag dan wel beter zijn dan hun eigen vlag, maar het is nog steeds een farce. Je kunt niet verwachten dat Oekraïense sporters spelen tegen Russische sporters terwijl het Russische leger hun land vernielt. Als Russische sporters toch willen deelnemen kunnen zij afstand nemen van de oorlog door te migreren. De internationale tennisorganisaties ATP en de WTP begrijpen dit niet. Hetzelfde geldt voor het Internationaal Olympisch Comité, met haar naïeve voorzitter Thomas Bach. Bach denkt dat de Olympische Spelen vrede stimuleren en klaagt dat de Olympische Spelen worden gepolitiseerd door plannen om de Russen te weren. Hij vergeet compleet hoe gepolitiseerd en ineffectief voor vrede de Zomerspelen van 1936 waren. Je kunt politiek en sport niet scheiden, zoals het FIFA wereldkampioenschap voetbal 2022 in Qatar weer eens aantoonde. Laten we afwachten of het plan van de burgemeester van Parijs om Russen te weren van de Zomerspelen in 2024 aldaar gaat werken. Als dat plan niet mogelijk is, dan zouden we zo ver moeten gaan om massaal af te zien van deelname aan die Zomerspelen. Net zoals we dat in 1936 hadden moeten doen.

Dit is een onderwerp wat mij jaren geleden bezig hield, maar waar ik het toch nog over wil hebben. Een aantal jaar geleden schreef de fractievoorzitter in zijn weblog op de website van GroenLinks Den Haag dat hij op vakantie was geweest naar Japan. Dit terwijl GroenLinks als klimaatpartij Schiphol wil laten krimpen en het vliegveld van Lelystad niet wil laten openen. Niemand is het eens met ieder standpunt van zijn of haar politieke partij, maar ik vind het wel merkwaardig als GroenLinks politici op dit punt keuzes maken die ingaan tegen de partijlijn. Een vliegreis draagt bij uitstek immers onevenredig veel bij aan klimaatverandering, wat GroenLinks politici ook (horen te) weten.

Toen ik deze fractievoorzitter tijdens een vergadering vroeg hoe hij omging met deze tegenstrijdigheid antwoordde hij bot dat hij dit als een persoonlijke keuze beschouwde. Kort na de lijsttrekkersverkiezing voor GroenLinks Den Haag stelde ik de nieuwe fractievoorzitter de vraag wat haar standpunt inzake deze kwestie was in januari 2022. Idealiter had ik de vraag gesteld tijdens het debat voor de lijsttrekkersverkiezing, maar daar kon ik helaas niet bij zijn vanwege mijn agenda.

Ook deze nieuwe lijsttrekker vond het een persoonlijke keuze en stelde dat wij anderen daar niet op af moeten rekenen. Ze vertelde niet of zij zelf het vliegtuig gebruikte voor vakantievluchten. Ik constateerde dat wij het op dat punt met elkaar oneens waren, maar dat ik toch op haar zou stemmen bij de gemeenteraadsverkiezingen. Er was immers meer dat ons verbond dan dat ons scheidde. Als ik de vraag echter tijdens het lijsttrekkersdebat had kunnen stellen en het antwoord mij niet beviel, had ik wellicht op een andere kandidaat gestemd dan degene die de nieuwe fractievoorzitter werd.

Ik maak bezwaar tegen dit standpunt dat dit een “persoonlijke keuze” zou zijn. In naam mag dat dan zo zijn, maar inhoudelijk is het dat niet. De keuze is niet persoonlijk omdat anderen er door benadeeld worden. De kerosine die gebruikt wordt door een vliegtuigmotor eindigt na verbranding in de lucht. Die lucht ademen wij allemaal in. Wij leiden ook allemaal onder de gevaarlijke klimaatverandering die het verbranden van kerosine veroorzaakt. De omwonenden van Schiphol leiden onder geluidsoverlast en gezondheidsrisico’s als gevolg van de hogere concentraties van ultrafijnstof daar. Als je kiest voor een vliegreis, kies je dus ook voor anderen.

Anderzijds is de keuze niet persoonlijk omdat een keuze als deze ook electorale effecten voor GroenLinks als partij heeft. Wat zou er gebeuren als de fractievoorzitter van de protestants-christelijke SGP rooms-katholiek blijkt te zijn? Of de fractievoorzitter van DENK zich niet aan de regels van de Ramadan houdt? Of de fractievoorzitter van de Partij voor de Dieren vlees eet? Er zou ophef en verontwaardiging volgen. De fractievoorzitters zouden waarschijnlijk moeten aftreden dan wel niet herkozen worden.

Vliegvakanties worden niet zo hoog opgenomen als bovenstaande voorbeelden. Maar als dan toch uitlekt dat zelfs Jesse Klaver vliegt wordt dat wel opgepikt door een rechts-populistisch weblog als GeenStijl. Klaver zou naar Barcelona hebben gevlogen, bij uitstek een reis die binnen een dag met de trein is te maken. Terecht komt dan het verwijt dat Jesse Klaver hypocriet is en leidt GroenLinks electorale schade omdat kiezers vanwege dit soort berichtgeving kunnen afzien van een stem op GroenLinks. Zo wordt het belang van de partij dus ook geschaad door een “persoonlijke keuze” van een GroenLinks politicus.

De D66-fractievoorzitter Rob Jetten werd als “klimaatdrammer” op zijn vliegreizen bekritiseerd door Geert Wilders in de Tweede Kamer. Jetten bekent dat hij het vliegtuig gebruikt omdat hij soms geen alternatieven heeft, bagatelliseert even later zijn gebruik (de woordkeuze “wel eens”) en stelt dat hogere belastingen op vliegreizen het probleem kunnen oplossen. Wilders brengt daar terecht tegen in dat Jetten de extra belasting makkelijk kan betalen, terwijl dat zwaarder weegt voor de gemiddelde Nederlander. Ook hier zal menig kiezer zich identificeren met het verwijt van Wilders dat Jetten hypocriet is. Het argument van Jetten dat er soms geen alternatief is voor vliegen overtuigt mij allerminst: veel van zijn vluchten waren voor verre vakanties en niet zakelijk. Vakanties kunnen prima met de trein dichter bij huis. De zakelijke vluchten kunnen overigens net zo goed vervangen worden door telefoongesprekken of videovergaderingen.

Ik ben zelf ook niet heilig. In 2015 heb ik voor het laatst een vakantievlucht genomen naar Turkije. Omdat mij daarna duidelijk werd dat ik het vanwege de gevaarlijke klimaatverandering echt niet meer kon maken om ooit nog een voet in een vliegtuig te zetten, heb ik sindsdien nooit meer gevlogen. Ik ben van plan dat vol te houden. Dit mag dan wel betekenen dat een vakantie naar India of Indonesië praktisch onmogelijk is, daar moet ik mee leren leven. Met de trein zijn vakanties elders in Europa prima te doen. We moeten leren met minder genoegen te nemen.

Ik reken anderen er normaliter niet op af als ze mij vertellen dat ze het vliegtuig hebben genomen naar hun vakantiebestemming. Als ze mij vragen naar mijn keuze voor vakanties met de trein leg ik ze mijn standpunt uit, zonder te oordelen. Ik denk niet dat je van de gemiddelde mens activisme mag verwachten omdat vliegen zo gewoon is geworden, iedereen het doet en de overheid het faciliteert door geen belasting op kerosine te heffen.

GroenLinks politici zoals fractievoorzitters en bestuurders houd ik echter aan hogere standaarden. Juist zij moeten beseffen dat zij een voorbeeldfunctie hebben. Waarom zou de gemiddelde mens minder gaan vliegen als ze zien dat zelfs Jesse Klaver vliegt? Als je een voorbeeldfunctie hebt moet je bereid zijn om een offer te maken. Je moet persoonlijke voorkeuren aan de kant kunnen schuiven voor het belang van het klimaat en jouw partij.

In de toekomst zal ik GroenLinks politici bij interne verkiezingen dus blijven bevragen op dit onderwerp en hun antwoorden laten meewegen in mijn stemgedrag. Als meer GroenLinks leden hier belang aan hechten zal dat mogelijk verandering te weeg brengen.

Op maandag 20 juni besloot het kabinet om de kolencentrales harder te laten draaien omdat er anders in de winter een gastekort dreigt nu Rusland geen gas meer levert. Hoewel dit op de korte termijn misschien deels onvermijdelijk is, heeft het kabinet de verkeerde keuzes gemaakt en is het erg naïef geweest.

Een korte tijdlijn. Op 24 februari begon de Russische invasie van Oekraïne. Op 1 april zei de directeur van Gasunie Transport Service dat de dreigementen van Rusland om geen gas meer te leveren serieus werden genomen. Als Rusland niet meer zou leveren dan zouden wij niet ontkomen aan afsluitingen in de industrie volgens hem. Op 8 april onthulde onderzoeksbureau Kalavasta dat Nederland per dag ongeveer € 30 miljoen betaalt voor Russisch gas. Ondertussen waren er al allerlei sancties tegen Rusland ingesteld door de EU (met instemming van Nederland), maar gas bleef nog buiten schot. Op 27 april werden Polen en Bulgarije afgesloten van Russisch gas. Nederland volgde dus op 31 mei.

In plaats van dat wij de keuze hebben gemaakt om geen Russisch gas meer af te nemen, heeft Rusland het makkelijk voor ons gemaakt en de keuze voor ons genomen. Het is beschamend dat de Russen ons voor zijn geweest en wij niet zelf die keuze hebben gemaakt. De keuze om te stoppen met Russisch gas had al gemaakt moeten zijn toen Rusland in 2014 de Krim annexeerde, of ten minste in de eerste dagen na de invasie van Oekraïne in 2022. Iedereen met gezond verstand had na de invasie van dit jaar moeten zien aankomen dat Rusland ons zou gaan chanteren met onze afhankelijkheid van hun gas als wij Oekraïne zouden steunen. Het was ook duidelijk dat door het afnemen van Russisch gas de Russische invasie van Oekraïne indirect financierden. Maar het kabinet deed niets.

In plaats van nu de kolencentrales weer te laten roken had het kabinet er ook voor kunnen kiezen om direct na de invasie pijnlijke beslissingen te nemen om het gasverbruik sterk te reduceren. Dan waren de voorraden meer gevuld en was het aanslingeren van de kolencentrales wellicht niet nodig geweest. Op 19 april werd er een motie ingediend door GroenLinks die de regering verzocht om in de glastuinbouw het gebruik van gas voor de sierteelt te verbieden. Met deze oorlog en klimaatcrisis is het gebruik van kostbaar gas immers niet te rechtvaardigen voor het telen van sierbloemen, is de gedachtegang. De motie werd helaas weggestemd.

Het antwoord van de lobby liet zich raden. Glastuinbouw Nederland komt met onnavolgbare argumenten zoals dat de energietransitie onmogelijk zonder de sierteelt kan worden bereikt en dat de sierteelt nodig is om te innoveren binnen de glastuinbouw. Hoe bevorder je de energietransitie door gas te verbruiken en waarom kun je niet innoveren in de glastuinbouw met groente- en fruitteelt? Elly Michiels-Fleuren, bestuurslid bij de Limburgse Land- en Tuinbouwbond, maakt het helemaal bont. Volgens haar zijn “bloemen en planten een zeer belangrijke factor mbt mentale gezondheid van de mens… dit beperken en onbetaalbaar maken middels zulke maatregelen gaat onze maatschappij hard raken”. Ongetwijfeld hebben onze voorouders die het zonder glastuinbouw moesten stellen allemaal zwaar geleden onder depressie in de winters, toen er helemaal geen bloemen te koop waren.

Dit is illustratief voor het handelen van dit kabinet en een groot deel van de Nederlanders. Totale onwil om ook maar iets van pijnlijke maatregelen door te voeren. “Pijnlijk” is eigenlijk nog een groot woord, het is eerder inleveren op onze overdaad. Naast stoppen met sierteelt in de glastuinbouw zijn er nog veel laaghangend fruit aan maatregelen te verzinnen.

Sluit de sierteelt af en gebruik die kassen om zonder fossiele brandstoffen groente of fruit te telen. Verbied terrasverwarming en verbied openstaande deuren voor verwarmde winkels. Verbied overdekte kunstijsbanen en laat de mensen die willen schaatsen de trein nemen naar plekken in Europa waar vaker geschaatst kan worden in de buitenlucht. Verbouw de zwembaden naar openluchtbaden waar het water vanzelf comfortabel warm wordt gedurende vijf maanden in het jaar. Als je dan toch in de winter baantjes wil zwemmen kan je ook gewoon een wetsuit aantrekken. Hoewel dit soort keuzes moeilijk zijn en weerstand opleveren is met al deze maatregelen snel resultaat te boeken. Een verplichting vanaf 2026 om bij vervanging van een cv-ketel voor een (hybride) warmtepomp te kiezen zet nu geen zoden aan de dijk.

Er zijn natuurlijk Nederlanders die nu moeite hebben om de energierekening te betalen. Die groep moet uiteraard gericht gecompenseerd worden. Maar op de verworvenheden die ik hierboven heb genoemd kunnen wij best flink inleveren. Want terwijl wij hier ons zorgen maken over de sierteelt, wordt het Oekraïense volk van hun land beroofd en uitgemoord.