‘Doorwerking’ is het meest gebruikte woord dat in bijna ieder nieuwsbericht over het slavernijverleden terug komt. De slavernijexcuuslobby gebruikt het om aan te geven dat de slavernij van hun Afrikaanse voorouders nog steeds gevolgen heeft voor hun nazaten in het heden. Meer recent lijkt zelfs de Stichting Nationaal Heksenmonument te willen meeliften op dit concept van doorwerking. Volgens deze stichting heeft de vervolging van heksen eeuwen geleden consequenties voor hoe vrouwen van nu worden gezien en hoe zij zichzelf zien.
Hoewel de heksen al snel met een korrel zout worden genomen, wordt de redenering van de excuuslobby serieus genomen. Onze bewindslieden zoals Mark Rutte en Robbert Dijkgraaf (minister van OCW) hebben zich het woord ook eigen gemaakt en gebruiken het gretig in hun toespraken en media-optredens. Maar ik ben in zijn geheel niet overtuigd van de doorwerking van het slavernijverleden in het heden.
Wat houdt die doorwerking nu precies in? In een toespraak van Mark Rutte staat dat doorwerking zich uit in racistische stereotypen, discriminerende patronen van uitsluiting en sociale ongelijkheid. Robbert Dijkgraaf noemt discriminatie in de toeslagenaffaire, in het onderwijs, door de politie en onze algoritmes als symptomen van doorwerken. In een interview geeft Linda Nooitmeer, voorzitter van het Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden en erfenis (NiNsee), een vergelijkbare lezing. Het zou gaan om “racisme en uitsluitingsmechanismen op de arbeidsmarkt, in de woningmarkt en in het onderwijs”.
Hoe de oorzaak-gevolgrelatie van het slavernijverleden naar racisme en sociale ongelijkheid nu precies werkt kan ik echter moeilijk achterhalen. In de uitzending van Nieuwsuur van 1 juli legt Linda Nooitmeer uit dat de autochtone Nederlander van nu de slechte beeldvorming over Afrikaanse slaven van hun voorouders hebben geërfd. Ik heb gezocht naar wetenschappelijke studies die dit kunnen bewijzen, maar ik heb ik niets kunnen vinden.
Ik kwam eerst bij dit interview terecht met een antropoloog van de Vrije Universiteit Amsterdam, die stelt dat er studies zijn gedaan die duidelijk maken dat er intergenerationele overdracht bestaat. Welke studies maakt hij niet duidelijk, maar ik zocht zelf verder. Deze studie (hier zonder betaalmuur) naar intergenerationele overdracht in de Verenigde Staten gaat over menselijk kapitaal, zoals onderwijs, afwezige vaders en werk. Deze studie vergeleek nazaten van slaven en nazaten van vrije zwarte mensen en vond dat er na ongeveer twee generaties geen verschil meer is tussen de twee groepen. In meer brede zin lijken studies naar de biologische overdraagbaarheid van trauma nog controversiëel te zijn.
Ik heb dan ook de indruk dat de onderbuikgevoelens van de excuuslobby ten grondslag liggen aan het discours over de doorwerking van het slavernijverleden. Omdat zij graag geloven dat het waar is bazuinen zij dat rond en gaan anderen denken dat het waar is. Wensdenken in optima forma, zonder dat er gekeken wordt naar bewijs voor de stelling dat doorwerking 150 jaar na de afschaffing van de slavernij nog bestaat.
Graag wijs ik op de data die het Centraal Planbureau heeft verzameld over inkomensverschillen naar migratieachtergrond. Inkomensverschillen zeggen niet alles, maar ze zijn wel een indicator van de gevolgen van het racisme waar onze regering en de excuuslobby op wijst. Denk bijvoorbeeld aan het racisme in het onderwijs en de arbeidsmarkt. Het onderzoek wijst uit dat Nederlanders met een Surinaamse en Antilliaanse achtergrond respectievelijk 16% tot 21% minder verdienen dan autochtone Nederlanders. Voor Nederlanders met een Turkse en Marokkaanse achtergrond bedraagt het verschil echter respectievelijk 26% en 31%. De ironie is dat Marokko en Turkije in het verleden ook veel slaven hielden, waaronder ook Nederlandse. Als slavernij echt nog steeds doorwerkte had ik tenminste verwacht dat Surinaamse en Antilliaanse Nederlanders lagere inkomens hadden dan Turkse en Marokkaanse Nederlanders.
Naast inkomensverschillen zie ik ook op andere manieren dat groepen die geen nazaten zijn van slaven in dezelfde mate of soms zelfs harder worden getroffen door racisme dan groepen die dat wel zijn. Zo heeft Geert Wilders het vooral gemunt op Marokkanen, andere moslims en Polen, maar heb ik hem nooit gehoord over Surinamers en Antillianen. Ook in landen die nooit in Afrikaanse slaven hebben gehandeld, zoals bijvoorbeeld Rusland, is er veel racisme jegens mensen van Afrikaanse afkomst.
Racisme is wijdverbreid en bestaat nog steeds, dat ben ik met de excuuslobby eens. Maar zij gaan voorbij aan een mogelijke andere oorzaak van racisme en ongelijkheid, die zowel nazaten van slaven als andere minderheden treft: xenofobie. Xenofobie is volgens sommige wetenschappers evolutionair ingebakken in de mens. Op basis van de uiteenzetting van onderzoek en feiten hier denk ik dat het plausibel is dat de effecten van slavernij doorwerkten in de nazaten van slaven tot twee generaties, maar ik zie geen bewijs dat dit nu nog steeds zo is. Ordinaire angst of zelfs haat voor vreemdelingen is de meer simpele en aannemelijke uitleg voor het racisme en de ongelijkheid die de nazaten van slaven treft.
In de uitzending van Nieuwsuur suggereerde Linda Nooitmeer dat de nazaten van slaven gecompenseerd zouden worden met studiebeurzen. Dat is niet alleen het bestrijden van racisme met racisme (al zouden anderen dit positieve discriminatie noemen), maar het is vooral ook oneerlijk. Oneerlijk voor de groep Nederlanders met een Turkse en Marokkaanse achtergrond en al helemaal voor vluchtelingen die het nog slechter hebben. Ik hoop dat onze regering dat ook inziet en zich geen rad voor de ogen laat draaien door de excuuslobby.