Emile Roemer zou graag willen dat er wordt nagedacht over een tijdelijk verbod op peilingen in de laatste weken voor de verkiezingen. Dat is in Frankrijk al het geval en het zou een hype voorkomen. Het staat er niet letterlijk geschreven, maar ik ga er van uit dat Roemer dit zegt omdat de PvdA de SP voorbij is gestreefd met een gestage opmars in de peilingen. De Volkskrant schrijft ook:
Volgens sommige deskundigen heeft het grote aantal peilingen vlak voor de verkiezingen effect op het gedrag van politici en zouden ook de kiezers erdoor beïnvloed worden.
Welke deskundigen en welk onderzoek?
De Volkskrant noemt niet om welke deskundigen het gaat, maar het onderzoek van Morwitz en Pluzinski (1996) dat ik zelf heb gevonden ondersteunt deze stelling:
…when polls are provided to voters whose attitudes toward the candidates are labile, they can alter attitudes. Furthermore, in some cases the consequence may be changes in voting behavior.
Ze leggen uit dat labiliteit van de kiezer draait om het reduceren van cognitieve dissonantie. Wanneer mensen tegenstrijdige ideeën (cognities) hebben proberen we die te verenigen. In de context van hun onderzoek gebeurt dat twee manieren:
- Stel dat een kiezer een voorkeur heeft voor de SP, een verwachting dat de PvdA wint en peilingen die de verwachting bevestigen. Er werd bewijs voor gevonden dat de kiezer dan de voorkeur aanpast om consistent te zijn met de verwachting en de peiling, m.a.w. de kiezer stemt dan wellicht PvdA.
- Stel dat een kiezer een voorkeur heeft voor de SP, een verwachting dat de PvdA wint en peilingen die de verwachting verwerpen. Er werd bewijs voor gevonden dat de kiezer dan de verwachting aanpast om consistent te zijn met de voorkeur en de peiling, m.a.w. de kiezer stemt dan wellicht SP.
In hoeverre deze bevindingen van toepassing zijn op Nederland met ons stelsel van evenredige vertegenwoordiging is onzeker omdat Morwitz en Pluzinski (1996) de VS onderzochten. Daar is natuurlijk een districtenstelsel wat in de praktijk leid tot een ‘winner takes all’ strijd tussen twee partijen.
Ik heb zelf nog twee vermoedens over de redenen voor de plotselinge opkomst van de PvdA: kiezers zijn calculerend en stemmen strategisch of laten zich te veel beïnvloeden door de media.
Kiezers stemmen strategisch
Een strategisch stemmende linkse kiezer zou bijvoorbeeld kunnen denken dat de PvdA een programma heeft dat redelijk lijkt op dat van de SP, maar dat de PvdA beter in staat zal zijn om een coalitie te smeden. Deze kiezer zou dan op de PvdA kunnen stemmen terwijl hij of zij eigenlijk meer een voorkeur heeft voor de SP.
Het aandeel van de kiezers dat strategisch stemt lijkt echter klein. Blais, Nadeau, Gildengil en Nevitte (2001) ontdekten in hun onderzoek naar de Canadese verkiezingen van 1997 dat maar 3% van de kiezers strategisch stemde. Ze wijzen er op dat voor de verkiezingen van 1988 een schatting werd gemaakt van 6% strategische stemmers, maar ook dit blijft klein.
Ook al gebeurt het niet vaak, het gebruik van peilingen door strategische stemmers voor het bepalen van hun keuze lijkt mij volstrekt legitiem. Er zijn misschien kleine culturele verschillen tussen Canada en Nederland, maar zelfs als we uitgaan van 6% strategische kiezers kan dat de grote stijging van de PvdA niet verklaren.
Kiezers laten zich leden door de media
Een meer plausibele verklaring zoek ik dan ook in het feit dat de kiezer zich laat leiden door de mediaoptredens van de lijsttrekkers, zoals debatten. De fout die ze dan maken is dat een partij veel meer is dan een lijsttrekker en de manier waarop die het gedachtegoed van de partij uitdraagt in de media. De Stemwijzer is ook populair, maar die had dit jaar bijvoorbeeld geen stelling over het kinderpardon, terwijl dat mijns inziens zeker een belangrijk punt is.
Uiteindelijk is het lezen van partijprogramma’s de enige manier om een partij echt te leren kennen en om te besluiten of de partij aansluit bij jouw voorkeuren. En ja, dat kost wat tijd, tijd die veel mensen blijkbaar niet hebben. Maar democratie kan niet werken als de kiezers onverschillig zijn, ze moeten zich goed informeren.
De praktijk leert dat het anders is: de verkiezingsprogramma’s zijn al lang geleden vastgesteld, terwijl de opkomst van de PvdA pas leek te beginnen tijdens de verkiezingsstrijd op de televisie. Ik concludeer daar uit dat kiezers zich laten leiden door het geslaagde optreden van Samson in de media en een minder overtuigende Roemer. Tot op zekere hoogte is dat gerechtvaardigd vanwege de domme uitspraak van Roemer over de potentiële boete van de EU, maar dat verklaart voor mij nog steeds niet de stevige groei van de PvdA.
De politicologen hebben ongetwijfeld veel geschreven over de invloed van debatten op televisie op de verkiezingsuitslag, maar ik kon niet eenvoudig een artikel over het onderwerp vinden. Vandaar dat ik op dit punt helaas geen wetenschappelijke onderbouwing heb en dat ik afga op mijn vermoedens.
Wel of geen tijdelijk verbod op peilingen?
De conclusie is dat peilingen inderdaad een ongewenste invloed hebben op het gedrag van kiezers. Tegelijkertijd hebben ze ook een gewenste invloed omdat ze strategische stemmers steunen.
Ik ben dus geen voorstander van een verbod, maar ik ben ook geen overtuigd tegenstander. Ik zou het namelijk fijn vinden als ze bij Nieuwsuur eens ophouden met dat constante gezeik over peilingen. Het confronteren van politici met tegenvallende peilingen is ook zo zinloos, ‘peilingen zijn dagkoersen’ luidt het altijd voorspelbare antwoord immers.
Wat wel verboden zou moeten worden zijn kiezers die niet hun best doen om een geïnformeerde keuze te maken en zich te veel laten leiden door de peilingen en de media.
Edit 16/09/2012: In Nederland is strategisch stemmen veel populairder. Op basis van een onbekende wetenschappelijke bron en een onbekende tijdsspanne bedraagt het percentage kiezers 10 tot 15%. Volgens opinieonderzoek bedroeg het percentage bij deze verkiezingen meer dan 25%. En volgens ander opinieonderzoek was het percentage 17%.